Эх хэлээ хамгаалахуй

Global CEO телевизийн уралдаант нэвтрүүлэг хийж байх явцад сонин содон зүйлүүд их л тааралдаж байна. Манай шилдэг, томоохонд тооцогддог сониныхон бидний ажил үүргээ явуулж байгаа "Чингис хаан" зочид буудлын нэрийг "Чингэс хаан" зочид буудал гээд нийтэлсэн байснаас болж нэлээд хөөрхөн юм боллоо.

Гэтэл Монгол улсын Засгийн газраас их хааныхаа нэрийн хоёр дахь үеийг “э” үсгээр бичиж байна гэсэн тогтоол гарсан тул уг тогтоолын дагуу сониныхон “э”-ээр бичжээ. Энэ хэр үндэслэлтэй болохыг манай урдаа барьдаг эрдэмтдийн нэг Чоймаа багшаас асуухад “Бид их хааныхаа амьд сэрүүн байх үед үйлдэгдсэн эх сурвалжийг барих нь зөв биз дээ. 5 метр өндөртэй хааны бичээс бүхий хад одоо Санкт Петрбург хотын Эрмитажид хадгалагдаж байгаа. Түүн дээр тодоос тодоор "Чингис хаан" гээд биччихсэн байгаа юм. Манай хэл чинь авиан бичигтэй “э”, “и” хоёрын ялгаа тодоос тод харагдана шүү дээ. Бид энэ эх сурвалжаа л барих ёстой” гэлээ.

Тэгэхээр бид "Чингис хаан" гэж бичих ёстой болж байна.

Та юу гэж бодож байна?

Машины ослын цаана

14 жилийн өмнө машин барих эрхтэй болсон ч өнөөдөр би өөрийгөө жолооч болчихсон гэж боддоггүй. Жолооны эрх авсан бүхэн замын хөдөлгөөнд оролцох эрхтэй хэдий ч оролцож байгаа хүн бүр хариуцлагатай байх ёстой мэт.

Өглөө охиноо сургуульд нь хүргэх замд Ланд круизер маркийн машинд мөргүүлээ. Хувь хүнийхээ хувьд би өөрийгөө алдаа гаргаагүй гэж үзсэн ч маргааныг таслахаар ирсэн цагдаа нар хэний бурууг ч шууд хэлчихэж чадахгүй юм. Мэдээж хэн буруутай нь чухал ч хэн буруутай байсныг шууд хэлчих чадвар бидний хувьд бүр илүү чухал юм.

“Би таныг ч, бас таныг ч буруутай гэж л хэлэх гээд байна” гэсэн замын цагдаагийн үг бидний нийтээрээ нэг л мохоо, үгээ шуудхан хэлчих чадваргүй болчихсоныг батлаад байгаа мэт. Үнэн үг хатуу ч хэтэд тустай байдаг шүү дээ. Дор нь хурдан шийдчихсэн бол хэн хэнийхээ цагийг хэмнэхээс гадна замын бөглөрөл үүсэхгүй байх байсан байх аа.

Багануурын эмнэлгийн дарга нартай хамт өнгөрүүлсэн хоёр өдөр

Байгууллагын удирдлагуудад хийдэг сургалтынхаа хүрээнд бүтэн жилийн өмнө захиалга өгсөн Багануур дүүргийн эмнэлгийн дарга нартай өнгөрөгч амралтын өдрүүдэд хамтран ажиллалаа.

Уг эмнэлэг байгуулагдаад 30 жил болж байгаа юм байна. Энэ онд ойгоо тэмдэглэнэ гэнэ. Харин Улаанбаатар хотын аль ч дүүргийн эмнэлэгт байхгүй том, сайхан барилгатай юм байна.

Гэвч энэ барилгын зоорийн давхар буюу подваль, цахилгаан шатыг байгуулагдсан цагаас хойш өнөөг хүртэл 20 гаруй жил нэг ч удаа ашиглаагүй гэнэ. Эмнэлгийн байгууллагын хувьд гадна талд байдаг байгууламжууд \халдвар хамгааллын, тусгаарлах шаардлагатай обьектууд\-тай газар доогуур холбогдсон байхын ач холбогдлыг бүгд л мэддэг баймаар.

Гэвч энэ эмнэлгийн удирдлагууд ийм сайхан барилгын подвалийг, цахилгаан шатыг 20 жил болоход нэг ч удаа ашиглаагүй байгаа нь үнэхээр хүнээ хайралдаг уу үгүй гэдгийг бодмоор.

Асрагч, сувилагч бүсгүйчүүд үйлчлүүлэгчиддээ хоол зөөхөөр өдөрт 2-3 удаа өвөл хүртэл 200-300 метр газар гадуур явж гал тогооноос хоол авчирна гэсэн үг. Мөн энд угаалгын, ариутгалын, тусгаарлах хэсэг, задлан шинжлэх хэсэг гээд үйл ажиллагааны салшгүй хэсэг болсон газрууд байрладаг. Өвөл хүйтэнд гүйгээд гарсан ажилтнууд халуун хоолоо барьсаар халтирч унавал... Тэр бүр дулаан хувцасаа сольж өмсөөд гарч ордог нь юу л бол. Солих бүрт халдвар хамгааллын асуудал юу болох бол бас???

Ах нь сургадаг
Дүү нь сонсдог
Ах нь сургаж дүү нь сонсохыг хүлээж суусаар бид зориг зүрхтэй, идэвхи зүтгэлтэй олон шинэ, залуу ажилтнуудаа мохоож байгаатай та санал нийлдэг үү? Сургаад байдаг ах нар нь өөрсдөө шаардлага хэр хангаж байгаа бол доо. Хоцрогдсон ах нар сургах нь ч юу бол. Харин ах нар сургах чадвартай байхын тулд өөрсдөө байнга сурч, шинэчлэгдэж байх хэрэгцээ тулгараад байна. Тийм ах нарыг дүү нар хэлүүлэтгүй сонсож л таараа. Эхэлж гарсан чихнээс сүүлд ургасан эвэр урт байдаг нь бас л амьдралын үнэн бөлгөө.

Төрийн төлөө
Оготно боож үхэх
Төрийг маань монголчууд бус өөр хүмүүс барьж байсан үед энэ зүйр үг гарсан байхыг бид үгүйсгэхгүй. Төр барихад иргэн бүрийн оролцоо чухал байгаа цаг үед амьдарч байгаа бидэнд эрх барьж байгаа намд үйлчилсэн мэт зүйр үгсээр хойч үеэ хүмүүжүүлсээр. Энэ үгийн хор уршиг нь хүн бүрийн ажилдаа хандах хандлага дээр илэрч гараад байгааг удирдагчид олж харж л байгаа байх даа. Төрийн төлөө оготно боож үхнэ гэсэн сэтгэлгээгээр хойш суусаар идэвхигүй амьдрагчдыг, хүний хойно суугчдыг бид өөрсдөө төрүүлсээр байна. Төрийн төлөө оготно хүртэл боож үхдэг нийгэм л хөгжлийн өндөр түвшинд хүрдэг.

Долоо хэмжиж
Нэг огтол
Судалгаа шинжилгээний үндсэн дээр аливаа алхмыг хийх талаасаа энэ зүйр үгийг бид өнөөдөр ч хүлээн зөвшөөрдөг. Гэхдээ байгууллагын хөгжил, хурдны талаасаа үүнийг баримтлаад суугаад байдаг удирдагчид дорхноо хоцрогддог талаас нь харж үзүүштэй л мэт. Тэднийг долоон удаа хэмжих гэсээр байтал аль хэдийн зөв алхмуудыг хурдан хийчихсэн байгууллагууд амжилтанд түрүүлэн хүрэх нь вий гэдгийг бас бодууштай.

Жор мэдэхгүй эмчээс
Зовлон үзсэн чавганц дээр
Ийм утгатай зүйр үгэндээ итгэж явсаар ажил хийж байсан туршлагатай л бол сургуульд сурсан эсэх нь хамаагүй мэт болох нь ээ. Гэтэл бидний хүрээд байгаа хөгжлийн түвшин маань жор мэддэг эмчдээ зовлонг нь түргэн үзүүлээд ажил хийлгэх, ажлаа авч явах, хүнтэй ажиллах, хүн удирдах цаашлаад байгууллагыг авч явах ухаанд сургах шаардлага гараад байгааг бид зөв ойлгох цаг нэгэнт болсон байна. Хар “бараашигаар” хүнийг удирдах боломж өдөр ирэх тутам л хавчигдан шахагдсаар байгааг байгууллага удирдаж байгаа хүмүүс ч хүлээн зөвшөөрөх цаг нэгэнт болжээ.

Зvйр vг зvглvvлэгч мeн баймаар

Зүйр үг бол манай ард түмний амьдралаар нотлогдон, бидний амьдралын философи болж үр хүүхдээ түүгээр сургаж ирсэн. Гэвч нийгмийн хөлжлөө дагаад, дэлхий нийтийн хөгжлийн хандлагыг дагаад зарим зүйр үгийн хэрэглээг бид бодох цаг нэгэнт болсон мэт санагдах юм.

Зүйр үгийн хүмүүжлийн нөлөө, сургалтын чадамжийг бодолцон зарим хэсэг нь гадны орнуудын бодлогыг тээсээр ирсэнийг бид нэгэнт хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй. Иймэрхүү зүйр үгүүдэд бидний зориггүй, идэвхигүй, мохоо болгон хүмүүжүүлэх, хөгжих боломж нөхцлийг хаах санаа илт мэдрэгддэг төдийгүй түүгээр бид хэдэн үеэрээ хүмүүжиж ирсэн нь бодит үнэн билээ.

Түрүүлж дуугарсан
Хөхөөний ам хөлддөг
Энэ үгийг аав ээж маань том хүний өмнүүр бүү орж дуугарч бай гэсэн утгаар сургадаг байсан. Гагцхүү энэ санаа даамжирсаар өөрийгөө илэрхийлэх чадваргүй, бусдыг аялдан дагагчдыг төрүүлэхэд нөлөөлсөн. Аль ч байгууллагын хурал, цуглаад дээр болдог үйл явцыг саная. Санал бодлоо хуваалцах болоход хүн бүр л дотроо түрүүлж дуугараад яахав, хүмүүс яриад ирэхээр нь л болъё гэцгээн эхний доод тал нь арав шахам минут дуугарцгаадаггүй. Харин түрүүлж дуугарч байгаа хүнийгээ энэ их солиотой нөхөр дандаа л ингэж байх юм хэмээн бодоцгоодог. Яваа яваандаа нөгөө хүмсүүс л түрүүлж босч дуугарахгүй бол болохгүй мэт хүлээцгээдэг. Хурлын цаг дуусахад дуусч барагдашгүй санал гомдол хөвөрцгөөдөг. Ингээд л түрүүлж биш сүүлдэж дуугардаг ухаантнуудаар дүүрэн улс болж хувирах вий дээ.

Cистемдээ баригдаад байна уу?

Д.Сүрэнчимэг
“Өөрчлөлтийг чиглүүлэгч” сургалтын
төвийн Удирдах зөвлөлийн дарга

Өчигдөр нийслэлийн бага, дунд, сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагуудын удирдах ажилтнуудын зөвөлгөөн боллоо. Уг зөвөлгөөнөөр боловсролын байгууллагад ажиллаж байгаа багш сурган хүмүүжүүлэгчид эх орныхоо ирээдүйг бэлтгэхэд тулгамдаж байгаа асуудлуудаар санал бодлоо солилцсон юм. Уг зөвөлгөөний үеэр зорилго нэгтнүүдтэйгээр санал бодлоо ярилцах завшаан олдслныг хэлэх ялдамд үүнийгээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр дамжуулан нийт багш, энэ системд мөр зэрэгцэн зүтгэж яваа хамтрагчидтайгаа хуваалцах гэсэн юм.

Боловсролын салбарын бүтцийг өөрчлөх, сайжруулах, төгөлдөржүүлэх талаар нэлээд олон арга хэмжээ авч байсныг бид мэднэ. Үүний нэг нь хорооллын дунд орших сургуулиудыг чиглэл чиглэлээр нь нэгтгэн бага, дунд, ахлах сургуулийн суурийг тавьж байсан цаг саяхан. Гэтэл энэ тогтолцоо маань хэр амжилттай хэрэгжиж байна вэ гэдэг талаар нэг ч хүн нэг ч үг дуугарахгүй байсаар арван хоёр жилийн тогтолцоо руу шилжин орох тухай ярьж эхлээд байна.

Бусад орнуудын арван хоёр жилийн тогтолцоотой сургуулиудын туршлагуудыг харж байхад нэг зүйл анхаарлыг минь туйлын их татсаныг зорилго нэгтнүүддээ хэлэх гэсэн юм. Энэ санаа нэлээд хэдэн улсад хэрэгждэг ба Герман улсын боловсролын тогтолцооны жишээн дээр харахад, ойлгоход, хэрэгжүүлэхэд хамгийн оновчтой гэж ойлгодог. Тэд хүүхдийг нэг дүгээр ангид орсон цагаас эхлэн сургуулийнхаа нийгмийн ажилтны тусламжтайгаар ажиглалт судалгаа хийсээр зургаа дугаар анги төгсөхөд нь чадвар, мэдлэг, ирээдүйн боломжоор нь “ангилна”.

Сурлагын үзүүлэлт болон төлөвшилтөөрөө доогуур түвшний хүүхдүүд долоо дугаар ангиасаа нэг сургуульд сурдаг ба эдгээр хүүхдүүд ирээдүйд мэргэжлийн ажилчин анги болж өсдөг. Мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх сургуулиудад амьдралд нь тэр бүр чухал шаардлагатай биш математик, хими, физик гэх мэтийн хичээлүүдийг хялбаршуулан зааж сургуулиа төгсөнгүүт л ажлаа хийгээд, амьдралаа аваад явчих боломжтой мэдлэг чадварыг эзэмшүүлдэг.

Харин дундчууд буюу сэтгэлгээний хувьд хоцрогдоод байдаггүй, хичээл сургалтын үзүүлэлтүүд нь тийм ч бага биш хүүхдүүд инженер бэлтгэх сургуульд цугларан суралцдаг. Инженерүүдийн /нийтлэг нэрээр нь авлаа/ хувьд арай өндөр шаардлага тавьдаг ба нийгмийн бас нэгэн давхаргыг багаас нь бэлддэг байна.

Бидний хувьд вүүндэркинд хэмээн нэрлэх дуртай гоц авьяастай буюу онцчууд бас өөр сургуульд сурдаг ба энэ хүүхдүүдээс улс эх орны ирээдүйг гардан явч явах хүмүүс төрдөг. Хамгийн дээд ангиллын буюу гоц авьяастнуудын хувьд нийгмийн элитүүд бэлтгэгдэж байгаа утгаар нь үнэхээр өндөр шаардлага тавьдаг. Эдгээр сургуулийг төгсөгчид хуульч, эмч, багш бэлтгэх их дээд сургуулиудад элсэн суралцах боломжтой байдаг. Нөгөө талаасаа ижил түвшний хүүхдүүд хамт сурч байгаа болохоор манлайлал гэдэг жинхэнэ утгаараа хэрэгжих боломж бүрддэг.

Өнөөдрийн манай нөхцөлд нэг ангид сурч байгаа хүүхдүүдийн сурлага, төлөвшил өөр өөр байна. Огт юу ч сурдаггүй, эсвэл хүсдэггүй, бусдаасаа хуулсаар байгаад сургуулиа төгсөж байгаа сурагч, хот улсын төдийгүй олон улсын олимпиадын аваргатай мөр зэрэгцэн сууж л байдаг. Гэтэл энэ нь хуулж байгаа хүүхдэд боломж олгож байгаа харагдавч энэ нийгмийг удирдан авч явах элитүүдийг бэлтгэх ажилд саад болох төдийгүй, улмаар ямар ч идэвхигүй байдлыг хүүхэд байхаас нь л бий болгож, үлбэгэр сулчууд эсвэл зальт аргатнуудын эгнээг өргөжүүлсээр.

Германы боловсролын тогтолцоог Монгол улсын ерөнхий боловсролын тогтолцоо руу хөрвүүлэх гэж төсөөлье. Хүүхдүүдийг “ангилах”, дараагийн шатны сургуулиудад хуваарилахдаа нийгмийн ажилтнуудын саналыг голлон харгалздаг ба тэд ч үнэхээр нийгмийн нэгэн иргэнийг бэлтгэх ажлыг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж чаддаг. Манай улсын хувьд сүүлийн жилүүдэд бэлтгэж гаргаад байгаа нийгмийн ажлтнууд маань хүүхдээ таньж хуваарилах чадвар нь хэр байгаа бол доо? Зөвөлгөөн дээр хэлж байсанчлан мэргэжлийн хүн ажиллах ёстой гэсэн далбаан дор ажлаа мэддэг нэгнийг нь халчихаад огт мэргэжлийн биш, танил тохойгоор сонгосон хүмүүсийг ажиллуулаад байвал улс орны ирээдүйн сонголтыг арын хаалганы гэгддэг чадвар муутай нөхдүүдийн гарт атгуулах мэт.

Мэдээж зургаа дугаар анги төгсмөгц хууваарилсан хуваарь хатуу, хөдөлшгүй зүйл биш. Дээд ангиллын сургуульд сурч байгаа хүүхэд тааруу суралцвал доод ангиллын сургууль руу шилжих, доод ангиллын сургуульд сурч байгаа хүүхэд амжилттай сайн суралцвал дээд ангиллын сургууль руу шилжин орох боломж бүрэн нээлттэй байх нь бидний ярьдаг “тамын тогооны үлгэр”-ийг саармагжуулах арга ч байж болох юм. Чадвартай хүүхдийг идэвхи чармайлт гаргадаггүй “нөхдүүд”-ээс эртхэн салган авч, шахаж шаардаж хөгжүүлэхгүй байсаар чадлыг нь мохоож орхидог төдийгүй тэдний далбаан дор явагчдыг бас бойжуулсаар байдаг. Том болохоороо “Энэ манай ангид байсан нэг тааруу л амьтан байсан даа хөөрхий, одоо л их овойж оцойж гэнэ” хэмээн шинэхэн сонгогдсон сайдыг ч юм уу өөлөн ярих нэгэн болж төлөвшдөг. Алтны дэргэдэх гууль шарладаг хэмээх зүйр үгийг өвөг дээдэс маань сайныг дагаж сайн бол гэдэг утгаар нь хэрэглэж сургасаар ирсэн. Гэтэл өнөөдөр манай орны хөгжил гуулины дэргэдэх алт нь гунддаг тогтолцоотой байсаар байна.

Уг зөвөлгөөн дээр нэлээд дэлгэрэнгүй яригдсан бас нэг асуудал бол багшийн ёсзүй, нэр хүндийн тухай сэдэв байсан. Энэ асуудлыг боловсролын өнөөдрийн тогтолцоонд багш гэдэг хүнийг хэрхэн бэлтгэж байгаагаас эхэлье. Хамгийн сайн хүүхдүүд СЭЗДС, МУИС, ЭМШУИС гэх мэт сургуулиудад элсэн орох гэж өрсөлддөг. Тиймдээ ч эдгээр сургуулиудын элсэгчдийн босго оноо өндөр байдаг. Үнэхээр чадалтай нь ч тийшээ ордог байх. Нийслэлийн 6 дугаар сургуулийн захирал намрын нэгэн хурал дээр “Энэ жил манай сургуулийн нэг ангиас 12 хүүхэд Анагаах ухааны их сургуульд орсон нь үнэхээр бахархалтай” гэж ярьж байх юм. Босго оноо өндөртэй сургуульд нэг ангиас олон хүүхэд орж байгаа талаасаа харвал зүйтэй, бахархам амжилт мэт. Гэтэл яг хэлэлцэж байгаа асуудлаар тулгамдаад байгаа хүндрэлийн талаас нь харвал энэ захирал маань юу ярьчихав аа? “Манай сургуулийн нэг ангиас л гэхэд 12 хүүхэд Багшийн их сургуульд орсон” гэж бахархвал шоолуулах байсан л даа.

Дээр дурьдсан сургуулиудад орж чадаагүй хэсэг нь бусад сургуулиуд болон хувийн их дээд сургуулиудад орцгоодог. Ингэж ингэж хамгийн сүүлд үлдсэн хүүхдүүдээс тэр дундаа ихэнх нь орон нутгаас МУБИС буюу багшийн их сургуульд элсэн ордог. Эндээс л бидний яриад байгаа багшийн нэр хүнд ёсзүйн асуудал эхэлж байгаа юм.

Бидний санаа авах гээд байгаа Германы хувьд багш бэлтгэдэг их дээд сургуульд зөвхөн хамгийн дээд ангиллын ЕБС төгссөн хүүхдүүд л элсэх эрхтэй байдаг. Нэгдүгээр сургуулийн тооны анги төгссөн гэж хэлэхэд бидний хандлага ямар байдаг билээ? Яг л үүн шиг нэр хүндтэй хүмүүсээс улс эх орныхоо ирээдүйг бэлтгэдэг хүмүүс болох багш нарыг бэлтгэх ёстой баймаар. Энд зөвхөн зөв тогтолцооны асуудал л байгаа гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Бидний явж ирсэн буруу хэмээн шүүмжлэгддэг боловсролын тогтолцоо социалист нийгмийн тогтолцоо шигээ халагдах цаг болчихсон. Олон тааруу нөхөд нийлээд хаашаа явахаа шийдэж чадахгүй маргалдаж байхаар цөөн ч болов ухаантайнхаа үгийг сонсоод холхон, хурдхан алхах боломжийг боловсролын тогтолцооноосоо эхлээд хангаж өгөх цаг нэгэнт болжээ.

Бид арван жилийн сургалтын тогтолцоог арван хоёр жил рүү шилжүүлж байгаа практик үйл ажиллагаанаас харахад 10 жилд заадаг байсан агуулгыг арван хоёр жилд хуваагаад, тараагаад тавьчих гээд байгаа мэт хар буугаад байгаа болохоор жирийн иргэний хувьд, боловсролын салбарт ажилладаг хүний хувьд өр өвдөж санаж бодож байгаагаа хуваалцах хүсэлтэй байсан юм.

Бидний ярилцсан бас нэгэн чухал асуудал бол хүүхдийн байгууллагын орчны стандартын асуудал байлаа. Хүүхэд сургаж хөгжүүлэх боломжийг үл харгалзан хүссэн бүхэн цэцэрлэг нээж ажиллуулдаг моод дэлгэрээд байгааг бид бүгд мэднэ. Үнэхээр гэрийнхээ нэг өрөөг “Энэ бол манай цэцэрлэг” гээд байгаа хүмүүсийг харахад хэцүүхэн л санагддаг. Гэхдээ цэцэрлэг нээгээд хавь ойртоо байгаа хэрэгцээг хангачихаж байгаа хүмүүсийг буруутгахад хэцүү. Учир нь цэцэрлэг гэж ийм юм байна гээд заагаад өгчихсөн дотоод, гадаад орчны стандарт /бага дунд боловсролын сургалтын агуулгын стандарт л байдаг/ өнөөдөр манайд байхгүй шүү дээ. Тэгэхээр чинь гэрийнхээ ширээний хөлийг тайраад хүүхдийн ширээ болгоод тавьчихсан байхад хэлэх үг бидэнд бий билүү?

Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд дээрх асуудлыг “Хүүхэд, өсвөр үеийнхний сургалт-хүмүүжлийн байгууллагын үйл ажиллагаанд мөрдөх эрүүл ахуйн үлгэрчилсэн дүрэм” нэртэй арав гаруй жилийн өмнө Эрүүл ахуй халдвар судлалын улсын Ерөнхий байцаагчийн баталсан бичиг баримтаар зохицуулдаг. Арай шинэ нь энэ шүү. Салбарын сайдын хувьд гэвэл 1985 оноос хойш энэ талаар стандартын хэмжээний дүрэм журам огт гаргаагүй байна. БНМАУ-ын Эрүүлийг хамгаалах яам, Ардын боловсролын яамны сайдын 1985 оны 9 дүгээр сарын 10-ны өдрийн 140/217 тушаалаар баталсан “Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн /ясли, цэцэрлэг-яслийн цэцэрлэг/ байгууллагын ариун цэврийн дүрэм” /Индекс Дм-ХөүЭА-1086-85/-ээр өнөөдөр үйл ажиллагааг хянан зохицуулдаг. Энэ дүрэмтэй зэрэг төрсөн хүүхэд өнөөдөр 22 настай. Бараг өөрөө хүүхэд төрүүлчихсэн ч байгаа. Гэтэл бид чинь улс орныхоо ирээдүйг бэлтгэх уурхай болсон газруудаа ямар байлгах ёстой гэдэг талаар сүүлийн хорин жилд огт тоосонгүй. Энэ бол хүний амьдралын нэг үеэр тоологдох хугацаа. Сонгуулийн хугацаагаар бодвол 5-6 сонгуулийн хугацаа!

Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд хувийн хэвшлийн байгууллагуудыг шалгах, хянах болохоор дээрх бичиг баримтын нэрээр далайлгадаг. Яг тэр дотоод орчны стандартаа гаргаад ир гэхээр үзүүлэх зүйлгүй л байдаг. Бид үүнийг хийж байгаа гэсээр таван жилийн нүүрийг үзээд байна. Үнэхээр 2002 онд эхэлсэн сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын орчны стандарт гэсэн нэр бүхий стандартын төсөл нэртэй дээр дурьдсан ариун цэврийн гэхчилэн олон дүрэм журмуудыг бүгдийг нэг дор хуулаад биччихсэн 22 нүүр бүхий баримт бичгийн төсөл хийгдээд таван нас хүрч байгаа нь үнэн. Гэхдээ өнөөдөр хэрэглээ, шаардлага хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа билээ дээ.

Бид, манай боловсролын салбар нийтээр ижил тэгш тааруу боловсрол эзэмшүүлэхийн төлөө махран зүтгэх бус зөв тогтолцоог нь бүрдүүлж өгөөд хувь хүний хэрэгцээ, сонирхол, хүсэл тэмүүлэлд нь нийцсэн боловсрол олгох зөв замыг сонгох нь 12 жилийн тогтолцоонд шилжих гэж байгаа энэ үед юу юунаас чухал байна. Бага дунд боловсрол нэртэй, бага жаахан боловсрол яах вэ гэсэн сэтгэлгээндээ баригдалгүй боловсролын хэмээх томоохон системээ аврах цаг нэгэнт болжээ!

Бас нэг асуудал бол хүүхдийн гэх тодотголтой бүхнийг хурааж авдаг, зарж борлуулдаг эсвэл тэдэнд зориулж гар сунгах дургүй явдал юм. Хүүхдийн байгууллагын тоглоомын талбайн асуудлыг энд хөндөж байна. Тэдэнд зориулсан тоглоомын талбай байгуулахаар харьяа дүүргийн Газрын алба зэрэг албан ёсны замаар хөөцөлдөхөд нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгаж байж асуудлаа шийдүүүл гэсэн хариуг арван сарын дараа өгөх юм. Нийслэл хот 6-8 дүүрэгтэй. /байрлалын хувьд салгаж үзвэл/ Тэгэхээр дүүрэг дээр очоод 10 сарын дараа хариу ирдэг бичиг нийслэл дээр очихоор хариу нь иртэл дор хаяад зургаа дахин их хугацаа зарах байх. Тэгэхээр манай хүүхдүүд ойрын 5-6 жилдээ тоглоомын талбайтай болох найдвар алга байна хотын дарга аа!!! Хүүхдүүд яахав гэсэн сэтгэлгээндээ баригдахаа больж тэдний тухай, улс эх орныхоо хойч ирээдүйн тухай ул суурьтай бодох, хөдлөх цаг нэгэнт болжээ дарга нар аа!!!

Гамшиг зовлон хvмvvсийг нэгтгэдэг

... Манай байшин шатаж байна. Хурдан гэртээ ирээрэй гэх утасны дуудлагыг тоссон єдєр бол гай гамшиг, аюул зовлон гэдгийг єєрийн бие дээр хамгийн ойр мэдэрсэн єдєр минь байж ч магадгїй юм. Гэр маань шатаж байгаа юм байна хэмээн сандран гэртээ иртэл байшингийн дээврээс нїїглэн баагих хар утаа угтлаа. Галын аюулыг зайлуулахаар ирсэн машин техникїїд, гадна талд бєєгнєрсєн машин дундуур явсаар орцныхоо харалдаа ирлээ.

Дотогш хїн нэвтрїїлэхгїй байгаа бололтой, гэртээ орж болох эсэхийг асуухад хариулах хїн олдсонгїй. Гал байшингийн дээвэрт гарчээ. Байшин руу ойртвол дээд талаас гал сєнєєгчдийн шїршиж буй ус дээврийн хар лактай хамт бороо мэт бууж байлаа. Сиймхийг нь харж байгаад гэртээ оров. Хэдийгээр манайх аюулаас нэлээд хол гэж хэлж болохоор нэгдїгээр давхарт амьдардаг ч дээр гарсан галыг унтраахаар шїршсэн ус шалаар нэг...

Шалавхан хєдєлж ус шавхаж, гоожиж буй газар сав тосон гїйж байтал нєхєр маань цэцэрлэгээс охиноо авч ирж, “Ийм юм болж байхад шалаа арчаад зогсож байдаг амгалан хїмїїс вэ? Дулаан хувцасаа ємсєєд гарцгаа” гэх тэр л агшинд гай гамшиг тохиолдсон їед бусад улс їндэстнїїд хамгийн тїрїїнд юу хийдгийг санахыг оролдлоо. Саявтар уншиж байсан номонд газар хєдлєхєд хїїхдїїд ширээн дороо орох, боломжтой бол байшингийнхаа доод хонгилд орж байх ёстой тухай заах тєдийгїй тийм сургуулилтийг цэцэрлэг, сургуульд нь байнга хийлгэдэг тухай уншаад дотроо инээвхийлж байсан маань зурсхийн орж ирж, дулаан гэсэн хувцасаа ємсєн, гадаа хєршийнхєє гарт хєтлїїлэн зогсоосон бяцхан охиндоо давхарлан ємсїїлэх хувцас аваад гарцгаалаа. Эгч маань бичиг баримтаа базааж, нєхєр маань элдэв юм болоход энэ газ /шатдаг хий/ дэлбэрвэл юун чиний арчаад байгаа шалтай манатай юм болно шїї дээ хэмээн цахилгаан зуухнаасаа газаа салган байшингаасаа гарлаа. Хажуу байшингийн нємєрт зогсон дээврээс унах галтай мод, шатсан тємрєєс бултан гїйлдэх хїмїїсийг харан яахаа мэдэхгїй хэсэг зогслоо.

Хэвлэл мэдээллийнхэн сурвалжлага авахаар гїйлдэн, оршин суугчид яахаа мэдэхгїй хєлхєлдєж, гал сєнєєгчид, онцгой байдлын албаны ажилтнууд завгїй ажиллах тэр зураглал яг л телевизээрээ амтархан їздэг уран сайхны киног санагдуулж байлаа.

Хажуу талд зогсож байсан боловсролтой байрын сайхан бїсгїй “Ёо, яаж энэ байранд орчихоогїй юм, хойд талын байшинд байр худалдаж авсан нь онож шїї. Энэ хоёр айлын завсарт хєндий зай бий, тэр рїї гал орвол бїх давхрын айл руу шууд л хїрэх нь тэр дээ. Манайх энийг авдаг юм билїї гээд їзэж байсан болохоор би сайн мэдэж байна” хэмээн єєрийнхєє хийсэн їйлдлээр бахархаад ч байгаа юм шиг, бидний хийсэн їйлдлийг тавлаад ч байгаа юм шиг чимэггїй їгс хэлэх нь зїрхийг минь зїсэж билээ. Энэ бол би л хохироогїй бол боллоо гэсэн бидний їнэхээр аминч, єчїїхэн їзлийн илрэл билээ. Бид бїгдээрээ ийм єчїїхэн гэж її? Їр хїїхдїїд маань ч ийм болох гэж її? Монголчууд бид єєрсдийгєє тэнгэр язгуурт ард тїмэн хэмээн том малгай ємссєєр нэг малгайн дор бїгд багтчихаар тийм жижигхэн болчихсон юм биш биз?

Нєгєє талаас бид зовлон гэж чухамдаа юу байдгийг їзээгїй ард тїмэн. Тийм зїйлийг монголын ард тїмний євєг дээдэс їзэж туулсан байлаа ч зовсноос ухаарсан нинжин сэтгэлийн сайхан удамшил байгалийн хууль ёсоор сїїлийн 4-5 їед мєхєж буй бололтой. Ард тїмэн улс їндэстнїїд зовлон туулсныхаа хирээр нэгдэн нягтарч, хїмїїнлэг энэрэнгїй болдгийг хїн тєрєлхтєний тїїх бидэнд гэрчилж байна.

1995 оны 1 дїгээр сарын 17-ны єдєр Японы Кобэ хотод болсон 7.2 баллын хїчтэй газар хєдлєлт 6000 гаруй хїний алтан амийг, хот сууринтай нь хамт авч одсон тэр цагаас японы сайн дурынхны хєдєлгєєн їїссэн тїїхтэй. Єнєєдєр энэ хотод арван жилийн ємнє тийм аюул болсон шїї гэдгийг гэрчлэх ганцхан музей л їлдсэн нь тэр явдал энэ хотод амьдардаг 1.5 сая хїнийг нэгтгээд зогсохгїй япон улсыг, бусад сайн санаат улс їндэстнїїдтэй нэгтгэж чадсаных бизээ. Бїрэн сїйрсэн хотоо аравхан жилийн дотор шинэ хот мэт бїтээн босгож, шинээр барьсан барилгууд нь гамшиг ослын їед найдвартай байдлаараа дэлхийд яригдаж байгаа билээ.

Аймшигт газар хєдлєлтийн тїїхийг єгїїлсэн дєрвєн давхар музейн нэгэн хїндэтгэлтэй хэсэгт гай гамшгийн їед гар сунган тусалсан улс їндэстнїїдэд талархсан булан байдаг ба энэ жагсаалтын эхэн хавиар яваа єєрийн улсын нэрийг харан бахархах сэтгэл тєрж байсан юм. Тэр музейг хамт їзэж байсан дэлхийн 74 орны залуучуудаас над шиг бахархах сайхан сэтгэл тєрсєн хїн тийм ч олон байгаагїй ээ. Бид тийм л тїїхтэй ард тїмэн.

Гэр рїїгээ орж болно гэсэн зєвшєєрєл єгсний дараа дээврээс гоожих усанд дээд талын айлууд ямар байдалтай байгаа нь нїдэнд харагдаж байгаа мэт тодхон байсан болохоор дээд давхрын айлууддаа туслах нь зїйтэй гэж ярилцаад хоёр давхрынхаа айл руу утасдахад манайд туслалцаа хэрэггїй шахуу хариу хэлэхээр нь тэгвэл гурван давхрын айл руу хамтдаа орж туслая хэмээн уриаллаа. Гуравдугаар давхрын айлдаа ороод та нарт тусалъя, доод давхруудын чинь айлууд байна гэхэд ихэд гайхацгаан хэсэг алмайрч байснаа ус тосох тїмпэн сав байвал сайн байна гэсэн їг сая нэг амнаасаа унагалаа. Гэр гэррїїгээ гїйцгээж хоолны, хогны сав, тїмпэн юу л байгаагаа авчран хувингаар цутгах бороо мэт гоожих усыг тосон шагай шїргэм усыг шавхацгааж гарлаа. Гуравдугаар давхрын айлын усыг багасгаад дєрєвдїгээр давхрын айлдаа туслахаар орцгоож шєнє болтол шавхацгааж байж багасгасан юм.

Сїїлийн жилїїдэд барилгын салбар хєгжиж монголчууд бидний “Энэ хорооллыг орос ах нар, тэрийг чех ах нар барьж єгсєн юм” гэдэг їг хэллэг “Энэ хорооллыг тэр компани, тэр хорооллыг энэ компани барьсан юм” гэдэг їгсээр солигдсон ч єєрийн гараар хийсэн зїйлээс илїї аль нэг гар сунгасан ах нартаа найдаж байх нь илїї мэт санагдах їе ч бас байхыг їгїйсгэхээргїй л байна.
Бид сїїлийн жилїїдэд улс орноо хєгжїїлэх ажлаа хэрхэн зохион байгуулсан билээ? Зах зээлийн нийгэмд дээд сургууль байгуулж ажиллах нь ашигтай, нєгєє талаасаа улс орны хєгжил цэцэглэлтэд хэрэгтэй гэж шуурцгаан 200 шахам дээд сургуультай, хоёр сая гаруйхан хїн амтай улс болж хувираад байна шїї дээ бид. Гэтэл дээд боловсролтой болон тєгсч гарсан хїмїїс маань улс эх орны бїтээн байгуулалтын альхан талд нь яваад байна вэ?

Социализмийн хэмээн муучилж дууддаг їед бид боловсролын байгууллагаа ч ирээдїйгээ харан зохицуулж тєлєвлєдєг байсан. Хэдийгээр їгэнд ордоггїй, хичээл таслаад байдаг нєхдїїдийг наймдугаар анги тєгсєнгїїт барилгын ТМС рїї зайлуулдаг байсан ч мэргэжилтэй тэр л хїмїїсийн улс орны хєгжилд оруулсан хувь нэмрийг їнэлж баршгїй билээ.

Єнєєдєр мэргэжилтэй барилгачдын дундаж нас 49 гэсэн судалгааны дїн гарчээ. Хїний ид ажиллаж хєдєлмєрлєх нас хэд билээ? Їїнээс їзэхэд мэргэжилтэй боловсон хїчин бэлтгэх ажил хїний амьдралын нэг їеэр тоологдох, магадгїй тїїнээс ч урт хугацаагаар тасраад байна. Бид їїнийг хэзээ нєхєх бол? Бас хэрхэн?

Аль ч барилгын бригадад очиход мэргэжилтэй барилгачин нэг хоёроос хэтрэхгїй. Бусад нь бїгд тэр хїний хэлснийг дагаж, хийснийг харж сурцгаасан хїмїїс. Тэгж сурсан хїмїїс тэрхїї барилгыг технологийн дагуу барих тал дээр ямар л байгаа бол. “Ленинградад газар хїчтэй хєдєлбєл юу їлдэх вэ?” гэсэн асуултанд “Санкт Петербург їлдэнэ” хэнээн хариулсан зїйр їг бас байдаг. Энэ нь зїгээр нэг хэлсэн їг бус тухайн їеийн барилгын чанарын тухай єгїїлсэн їг билээ. Тэрхїї ордны барилгын шаврын зуурмагт єндєг хїртэл хольж нарийн технологиор барьснаас єнєєг хїртэл хэдэн зууныг дамжин нэгээхэн ч газрын шавар нь ховхроогїй байгаа билээ. Харин бид аливаа зїйлд технологио бариагїйгээс юун дээр алдаж байгаа билээ? Гал гарсан дээрх тохиолдол ч їїний амьд жишээ болов уу даа.

Нэгэн байшингийн дээвэр шатсан энэ явдал тэр байшинд амьдардаг 32 айлын 200 гаруй хїнд л хамаатай юм шиг харагдаж болох ч энэ нэгэн гал биднийг єнєєдєр хаана яваад байгааг, юу хийгээд байгааг, бас монгол хїн хїн чанарынхаа хувьд ямар болчихоод байгааг кино їзэж байгаа мэт л харууллаа.

Монголчууд бид аливаад алдах їедээ хїн хэдий сайн ч хэлэхээс наашгїй, цаас хэдий нимгэн ч чичихээс наашгїй гэдэг їгээр єєрийгєє ємєєрч байгаа ч юм шиг, зєвтгєж байгаа ч юм шиг, ємнє нь хэлчихсэн байсан бол ингэхгїй л байсан юм гэсэн шиг їг хэлдэг зантай. Харин 2005 оны 10 дугаар сарын 13-ны єдєр гарсан энэ гал сайн сайн олон хїнд нэг юмыг хэлээд байгаа юм биш її дээ?

Гарсан галыг унтраахад нийслэл хотод байдаг гал унтраах арван анги хамтарч байж сая нэг дуусгасан шиг бид аливаад хамтын хїчээр хандах цаг нэгэнт болжээ. Єнєєдєр нэг байранд, нэг орцонд амьдарч байгаа хирнээ дэлхийн хоёрдугаар дайны їед германы хорих лагеруудад їйлчилдэг байсан ”Каждый за себя” уриан дор амьдрахаа болих цаг болжээ.

Хїн тєрєлхтєний хєгжлийн ямархуу цаг їед амьдарч байгаагаа ухаарч аливааг нїд хуурах бус уг їндэс сууринаас нь зєв хийх, технологийг нь баримтлах, алсаас тєлєвлєгєєтэй хандах цаг нэгэнт болжээ. Энэ бїхний суурь нь боловсролын байгууллагын чанар, шинэчлэл ч байж болох юм.

Монголчууд хамтдаа байхдаа хїчтэй гэдэг сайхан їгийг зєвхєн сонгуулийн сурталчилгаа болгоод зогсмооргїй байна.

Гал гарсан байшингийн
оршин суугч Д.Сїрэнчимэг
99094767

Welcome to my world!